त्रिभुवन विमानस्थलको प्रस्थानद्धारमा हग गर्दै दिदीले भनिन् आमा घुम्नु भयो अव बुवालाई पठा एक पटक यु.के. डुल्नलाई । घरमा बेलुकी सन्देश प्रवाह गरे बुवालाई । जादिन यु.के., बरु तिब्बत लगिदे एकपटक, अनौठो तर मलाई नि मन पर्ने माग आयो । त्यो मिस्टिकल म्याजिकल ल्हासा मेरो पनि चेकलिस्टमा प्लेसेस टु गो लिस्टमा थियो । दुई चार साथीभाईलाई सोधे कसरी जान सकिन्छ । केही पत्तो लागेन । सामाजिक संजालको प्रयोग गरे, फेसबुक पोस्टमा दिदी सोविताको रिप्लाई आयो हाम्रो रोयल माउन्टेन बिर्सेको ? तिब्बत पर्मिटको प्राप्ति पछि चिनको गु्रप भिसाको लागि आवेदन गरियो । एयर चाइनाको विमानद्धारा डेढ घण्टाको उडानद्धारा ३,५०० मिटरमा अवस्थित विश्वकै १३ औं अग्लो ल्हासाको गोङ्गर विमानस्थलमा उत्साहका साथ अवतरण गर्यौ । आकाशमा हिमाल नै हिमाल माथि उडिरहँदा बुवाले समय समयमा भिडियो बना त भन्दै आफ्नो चिनमै निर्मित हुवावे फोन दिनु हुन्थ्यो । विहान मर्निङ्ग वाकमा जाँदा चिया साथिलाई तथा घरमा भेट्न आउने नातेदारलाई देखाउने मेसो ।

तिब्बतको राजनैतिक संवेदनशिलता, हाम्रो मंगोलियन अनुहार त्यो माथि मुस्ताङ्गको मूल, केही समस्या हुने हो कि भन्ने त्रासदी मनमै थियो । अध्यागमनमा त्यो सत्य निक्लियो । अमेरिका, जापान, युके मा भ्रमणको भिसा भएको मेरो नेपाली पासपोर्ट देख्ना साथै छेउको कुना कोठामा लगि हाले । भिजिटिङ्ग कार्ड खल्टिमै राखेको थिए यही प्रयोजनलाई, दिए । अरु पद र पढाई नजरअन्दाज गरेर एल.एल.वि. देखेसी ओह लयर भनेर छाडि दिए । संसार भर जस्तै वकिलको इज्जत यहाँ काम गर्यो, नेपालमा वकिलसावहरुको यत्ति इज्जत होला त, मनमनै गमे ।

अध्यागमनकै एक महिला प्रहरीले नमस्ते तिब्बतमा स्वागत छ, एकछिन बस्नुस् तपाईको गाइड आएर लैजान्छ भनिन्, नेपालीमा नै फरर । भर्खर अध्यागमनमा केरकारमा परिएका बुवा झन्दै ढल्नु भएन चिनिया टोनमा नेपाली सुनेर । बुझ्दै जादा पछि थाहा भयो, तातोपानी नाकामा बसेका चिनिया तथा तिव्बतीहरु मज्जाले नेपाली बोल्दा रहेछन् ।
गाईड केल्साङ्गले खादा लगाइदिदै गर्दा बुवाले सोध्नु भयो, ढ्होक्पा र्हे? अर्थात् तिबेतन हो ? ति गाईड नि कस्सो फेन्ट भएनन्, तिबेतन भाषा सुनेर । पोखरा पृथ्विचोकमा क्याम्प रहेकोले गुम्वा जाने बुवालाई केही भाषा ज्ञान भएकोमा मलाई चाही बुवा तिबेतन बोल्दा डिपोर्ट हुने हो की भन्ने डरले पिरोल्न थाल्यो । अझ केल्साङ्गले ब्रिफिङ्ग गरे, राजनैतिक कुरा नगर्नु, गाइड बिना गुम्वा वा दरवार नजानु, जहाँ तही फोटो नखिच्नु, सरकारी चिन्ह भएको बिल्डिङ्ग वरिपरि नबस्नु तथा दलाई लामाको कुरा नगर्नु । मनको उत्साहमा चिसो खनाईए झै भयो ।

उचाँईमा अचानक आगमन भएकोले एक दिन एक्लिमेटाईजेशनलाई बस्नु पर्ने आइटनरी रहेछ । बेलुकी बाबु छोरा हामी बसेको याक होटलबाट पश्चिम तर्फको चोक निर टहलियौ । साच्चै, चिसो स्वच्छ हावा, मनमोहक दृश्य, कलात्मक कुदिएका भवनहरु, मन आनन्दित भयो । झट्ट फोन निकाले, खिच्न मिल्ने हो कि होइन अन्यौल परे, जे परे पर्छ भनेर हिड्दा हिड्दै बुवाको फोटो र आफ्नो सेल्फी लिए, मन मनै समातिने त्रासका साथ ।
तिब्बतको आफ्नै भाषा, कला, सभ्यता तथा राजनैतिक धार्मिक इतिहास छ । तिबेतन राजाहरु मध्ये सातौं राजा स्रोङ्गचन गम्पोको धेरै योगदान देखिन्छ । १४ औं दलाई लामाले सन् १९५९ मा देश छाड्दा सम्म बसेका पोटाला दरवार लगायत सो अगाडी तिबेतको प्रशासनिक कार्यको प्रयोग भएको ड्रेपुङ्ग दरवार, नोर्बुलिङ्कका दरवार र सेरा गुम्वामा समेत उनै राजाको मूर्ति निकै महत्वका साथ राखिएको छ । सातौं शताब्दी तिर त्यस ताका नेपालका राजकुमारी भृकुटीलाई बिवाह गरेका राजा स्रोङ्गचन गम्पोले ज्होखाङ्ग गुम्बा बनाएको पाईन्छ । सन् १९६० ताका सांस्कृतिक क्रान्तिको मौकामा धेरै गुम्बा, धार्मिक किताव तथा मुर्तीहरु तोडफोड भएकोमा सो को अवशेषको रुपमा केही जलेको कालो काठहरु अहिले पनि सो गुम्बाको प्रबेशमा देखिन्छ । मानव समबेदनाले होला भने नेपाली चेलीको दरबार भनेसी अर्कै लाग्यो, पोटाला दरबार भन्दा ज्होखाङ्ग दरबार मलाई बढि आस्थावान लाग्यो । अन्य सबै गुम्बा तथा दरवारहरु तिब्बत चिसो स्थान भएकोले दक्षिण फर्केकोमा सो गुम्बा नेपाली संस्कृती अनुसार पूर्व फर्केको छ । सो मा नेपालबाट नै लगिएको मूर्ती फुटाइएकोमा पुनरुत्थान गरेर हाल उत्तरमा रहेको रामोच्छे गुम्बामा राखिएको छ ।

पोटाला दरवारमा छिरे पछि एक घण्टामा बाहिर निक्ली सक्नु पर्ने रहेछ । कारण, तिब्बत अटोनोमस क्षेत्रमा मात्र सन् २०१८ मा मात्र ३ करोड पर्यटकले भ्रमण गरे जसबाट पर्यटन क्षेत्रको मात्र आम्दानी ७.२ अर्व अमेरिकी डलर रह्यो । २०१९ मा सो संख्या ४ करोड पुग्ने अनुमान गरिएको छ । पोटालाको भिडलाई व्यवस्थापन गर्न सो समय तोकिएको रहेछ । चौथौं दिनमा ब्रम्हपुत्र किनार हुदै याम्द्रुक छो तालको भ्रमणमा निक्लिदा तिब्बतको त्यो धार्मिक राज्यमा भौतिक प्रगतीका लागि चिनले गरेको लगानीको स्पष्ट झलक देखियो । हिमाल नै रहेको करिव ४,६०० मिटरको उचाईमा समेत हाम्रो राजमार्ग भन्दा राम्रो पिच बाटो बनेको छ । दाँया बाँया हिमाल अनि बिचमा बाटो हुँदै गुड्दा प्रकृती र बिकासको उत्कृष्ठ सम्मीश्रणको महशुस भयो । गोङ्गर एयरपोर्टबाट निक्लेर ल््हासा सम्मको ६२ कि.मि. को यात्रामा नै दर्जन बढि टनेल बनेको पाईयो जसले हाम्रो देश पहाडले गर्दा पछाडी परेको रहेनछ भन्ने भान बनायो । सिचुवान–तिब्बत हाइवेमा नै ७ कि.मि. सम्मको टनेल ६,१६८ मिटरको उचाँइमा बनेको छ ।

अरु पद र पढाई नजरअन्दाज गरेर एल.एल.वि. देखेसी ओह लयर भनेर छाडि दिए । संसार भर जस्तै वकिलको इज्जत यहाँ काम गर्यो, नेपालमा वकिलसावहरुको यत्ति इज्जत होला त, मनमनै गमे ।

पोटाला दरबारबाट पूर्व तर्फको चोकमा के एफ सी मा टन्नै चिनिया तथा तिब्बेतनहरु खाई रहेको भेटियो । अलि तल बर्गर किङ्ग, पुमा, जिप, एडिडास लगायतका बिदेशी सपहरु थिए । त्यही माथि पोटाला दरबारमा छैठौं सातौं शताब्दीमा बनेका बिशालकाय स्वर्ण जडित हजारौं मूर्तीहरु, स्र्वण अक्षरमा लेखिएका धार्मिक आलेखहरु, ठूला ठूला लामाहरुको अस्तुहरु, कलात्मक मण्डलाहरु तथा बडेमानका स्तुपाहरु थिए । पुरानो मात्र होइन आगामी दिनमा पुनरागमन हुने मैत्रेय बुद्धको समेत मूर्ती कल्पित गरि राखिएको छ ।
ज्होखाङ्ग गुम्बाको वरिपरि बर्खोर बजार रहेको छ जुन यहाँको असन बजार जस्तै तिबेतनहरुको पारम्पारिक बजार रहेको छ । छुर्पी, चिया, चौंरीको घ्यू, याकको मासु, पारम्पारिक परिधानहरु, पारा (तिबेतनहरुले खेल्ने सामाग्री), खादा, धुप तथा पूजाका सामाग्रीहरु, भाडा कुडा एवं जडीबुडीहरु बेच्न राखिएको सो बजारको चोकमा पुरानो चलन अनुसारको सम्थिङ्ग व्यापारीहरुको गहनाको मार्केट पनि रहेछ । सो मार्केटमा उभिएरै व्यापार हुने, किन्ने र बेच्ने नबोली लामो कपडाको बाहुला भित्र हात छिराई भित्रनै इशाराको माध्यममा मूल्य छिन्ने रहेछ । सो क्षेत्र रैथाने तिब्बती बौद्धहरुको बाहुल्यता पाए, अन्यमा चिनिया हान समुदायले व्यापार ओगटेको देखिन्छ ।

यसरी मूल्यांकन गर्दा तिब्बतले बाटो, शिक्षा, पर्यटन, प्रविधी, हाइड्रो लगायतमा राम्रो प्रगती गरी आर्थिक सबलता तथा स्थायित्व तिर लम्केको देखिन्छ भने पोटाला दरबार तथा रैथाने तिब्बेतनहरुले आफ्नो धार्मिक राजनैतिक स्वतन्त्रताका साथै गुमाएका आस्थाका केन्द्र धर्मगुरु दलाई लामालाई मिस गरे जस्तो लाग्यो । तिब्बतमा पाइला टेके देखिनै वि च्याट, टिकटक लगायत चिनले प्रबद्र्धन गरेका बाहेक अन्य विधुतिय सामाग्री मेरो फोनमा चलेको थिएन । काठमाण्डौं भित्रनै पनि जुनसुकै नयाँ ठाँउमा जानु पर्दा गुगल म्याप चलाउनु पर्ने तथा जे पनि गुगल सर्च गर्ने बानी भएकोमा भ्रमणनै कस्तो तरकारीमा नुन नभएको तथा उकुस मुकुस युक्त जस्तो लाग्यो ।

नेपाल फर्किनेको अघिल्लो रात एक्लै राति पोटाला दरबारलाई फेद फेदै कोर (परिक्रमा) लगाए । रातमा उज्यालो धपक्क बलेको दरबार घुम्दै मनमनै सोचें पश्चिमाहरुले भने जस्तो धर्म र स्वतन्त्रताको पथ तिर लम्कन्छ होला तिब्बत् । फेरि सोचे, तिब्बतीहरुले अहिले स्वास्थ्यको कारणले खान छाडेको बटर टि (नुन चिया) जस्तै धर्म भन्दा बिकास तर्फनै लम्कन्छन कि आफ्नो सन्ततीको प्रगतीका लागि । कस्तो दोबाटोमा छ तिब्बत् ।

(मिति २०१९ मे ८ मा क्लीकमाण्डु डट कममा प्रकाशित लेख)